Phật giáo nguyên thuỷ/ Kinh Tạng Pali/ Kinh Tương Ưng Bộ// II. THIÊN NHÂN DUYÊN/ 12. TƯƠNG ƯNG NHÂN DUYÊN/ IV. PHẨM KAḶĀRA – VỊ SÁT-ĐẾ-LỴ

III. KINH NHỮNG CĂN BẢN CỦA TRÍ (Ñāṇavatthusutta)⁴⁴ (S. II. 56) 
33. Ở Sāvatthi…
– Này các Tỷ-kheo, Ta sẽ thuyết về bốn mươi bốn căn bản của trí cho các ông. Hãy nghe và khéo suy nghiệm, Ta sẽ nói.
– Thưa vâng, bạch Thế Tôn.
Các Tỷ-kheo ấy vâng đáp Thế Tôn. Thế Tôn nói như sau:
– Và này các Tỷ-kheo, thế nào là bốn mươi bốn căn bản của trí?
Già chết trí, già chết tập trí, già chết diệt trí, trí về con đường đưa đến già chết diệt.
Sanh trí, sanh tập trí, sanh diệt trí, trí về con đường đưa đến sanh diệt. 
Hữu trí, hữu tập trí, hữu diệt trí, trí về con đường đưa đến hữu diệt. 
Thủ trí, thủ tập trí, thủ diệt trí, trí về con đường đưa đến thủ diệt. 
Ái trí, ái tập trí, ái diệt trí, trí về con đường đưa đến ái diệt.
Thọ trí, thọ tập trí, thọ diệt trí, trí về con đường đưa đến thọ diệt. 
Xúc trí, xúc tập trí, xúc diệt trí, trí về con đường đưa đến xúc diệt.
Sáu xứ trí, sáu xứ tập trí, sáu xứ diệt trí, trí về con đường đưa đến sáu xứ diệt.
Danh sắc trí, danh sắc tập trí, danh sắc diệt trí, trí về con đường đưa đến danh sắc diệt.
Thức trí, thức tập trí, thức diệt trí, trí về con đường đưa đến thức diệt. 
Hành trí, hành tập trí, hành diệt trí, trí về con đường đưa đến hành diệt. 
Này các Tỷ-kheo, đây gọi là bốn mươi bốn căn bản của trí.
Này các Tỷ-kheo, thế nào là già chết? Cái gì thuộc về chúng sanh này hay chúng sanh khác, thuộc bộ loại chúng sanh này hay bộ loại chúng sanh khác, bị già yếu, suy nhược, hủ bại, tóc bạc, da nhăn, tuổi thọ tàn lụi, các căn chín muồi; đây gọi là già. Cái gì thuộc chúng sanh này hay chúng sanh khác, thuộc bộ loại chúng sanh này hay bộ loại chúng sanh khác, bị một diệt, hủy hoại, tiêu mất, tử vong, các uẩn hư hoại, thân thể hoại diệt, vứt bỏ; đây gọi là chết. Như vậy, đây là già; đây là chết. Này các Tỷ-kheo, đây gọi là già chết.
Do sanh tập khởi nên già chết tập khởi. Do sanh diệt nên già chết diệt. Đây là Thánh đạo tám ngành đưa đến già chết diệt, tức là chánh tri kiến... chánh định.
Này các Tỷ-kheo, vị Thánh đệ tử biết già chết như vậy,45 biết già chết tập khởi như vậy, biết già chết diệt như vậy, biết con đường đưa đến già chết diệt như vậy.
Đây là pháp trí của vị ấy. Vị ấy với pháp này được thấy, được biết, được quả tức thời, được đạt đến, được thể nhập (pariyogāḷhena), hướng dẫn thái độ của mình đối với quá khứ và tương lai.
Những Sa-môn hay Bà-la-môn nào trong quá khứ đã hiểu rõ (abhijānissanti) già chết, đã hiểu rõ già chết tập khởi, đã hiểu rõ già chết diệt, đã hiểu rõ con đường đưa đến già chết diệt, tất cả những vị ấy đều hiểu biết như vậy, như vậy, như hiện nay Ta vậy.
Những Sa-môn hay Bà-la-môn nào trong tương lai sẽ hiểu rõ già chết, sẽ hiểu rõ già chết tập khởi, sẽ hiểu rõ già chết diệt, sẽ hiểu rõ con đường đưa đến già chết diệt, tất cả những vị ấy sẽ hiểu biết như vậy, như vậy, như hiện nay Ta vậy. Đây tức là tùy trí46 của vị ấy.
Này các Tỷ-kheo, vì rằng vị Thánh đệ tử được thanh tịnh và thuần tịnh hai loại trí: Pháp trí và tùy trí; này các Tỷ-kheo, vị ấy được gọi là Thánh đệ tử đạt tri kiến (diṭṭhisampanno), đạt kiến, đã đi đến Diệu pháp này, đã thấy Diệu pháp này, đã đầy đủ Hữu học trí, đã đầy đủ Hữu học minh, đã nhập được Pháp lưu, là bậc Thánh minh đạt tuệ (nibbedhikapañño), đã đứng gõ vào cửa bất tử.
Và này các Tỷ-kheo, thế nào là sanh?... 
Và này các Tỷ-kheo, thế nào là hữu?... 
Và này các Tỷ-kheo, thế nào là thủ?... 
Và này các Tỷ-kheo, thế nào là ái?...
Và này các Tỷ-kheo, thế nào là thọ?... 
Và này các Tỷ-kheo, thế nào là xúc?... 
Và này các Tỷ-kheo, thế nào là sáu xứ?... 
Và này các Tỷ-kheo, thế nào là danh sắc?... 
Và này các Tỷ-kheo, thế nào là thức?...
Và này các Tỷ-kheo, thế nào là hành? Có ba hành, này các Tỷ-kheo: Thân hành, khẩu hành, ý hành. Này các Tỷ-kheo, đây gọi là hành.
Do vô minh tập khởi, hành tập khởi; do vô minh diệt, hành diệt. Đây là Thánh đạo tám ngành, con đường đưa đến hành diệt, tức là chánh tri kiến... chánh định.
Vì rằng, này các Tỷ-kheo, vị Thánh đệ tử biết hành như vậy, biết hành tập khởi như vậy, biết hành diệt như vậy, biết con đường đưa đến hành diệt như vậy, đây là pháp trí của vị ấy. Vị ấy với pháp này được thấy, được biết, được quả tức thời, được đạt đến, được thể nhập, hướng dẫn thái độ của mình đối với quá khứ và tương lai.
Những Sa-môn hay Bà-la-môn nào trong quá khứ đã hiểu rõ các hành, đã hiểu rõ hành tập khởi, đã hiểu rõ hành diệt, đã hiểu rõ con đường đưa đến hành diệt, tất cả những vị ấy đều hiểu biết như vậy, như vậy, như hiện nay Ta vậy.
Những Sa-môn hay Bà-la-môn nào trong tương lai sẽ hiểu rõ các hành, sẽ hiểu rõ hành tập khởi, sẽ hiểu rõ hành diệt, sẽ hiểu rõ con đường đưa đến hành diệt, tất cả những vị ấy sẽ hiểu biết như vậy, như vậy, như hiện nay Ta vậy. Đây tức là tùy trí của vị ấy.
Này các Tỷ-kheo, vì rằng vị Thánh đệ tử được thanh tịnh, thuần tịnh hai loại trí: Pháp trí và tùy trí, này các Tỷ-kheo, vị ấy được gọi là vị Thánh đệ tử đạt tri kiến, đạt kiến, đã đi đến Diệu pháp này, thấy Diệu pháp này, đầy đủ Hữu học trí, đã đầy đủ Hữu học minh, đã nhập được Pháp lưu, là bậc Thánh minh đạt tuệ, đã đứng gõ vào cửa bất tử.

Tham chiếu:
⁴⁴ Tham chiếu: Tạp. 雜 (T.02. 0099.356. 0099c19).
⁴⁵ Xem S. II. 43 (kinh 28 ở trước).
⁴⁶ Anvaye ñāṇaṃ: Tùy hành trí hay Loại trí. Chú giải giải thích rằng luôn huân tập sự quán chiếu thuần thục đạt đến trạng thái tĩnh tại, cũng còn gọi là Trí phản tỉnh (paccavekkhana ñāṇaṃ).